Nemesis Operasyonu, 1920-1922 yılları arasını kapsayan ve Ermeni Devrimci Federasyonu’nun (Taşnak) başını çektiği bir olaydır. Birçok eski Osmanlı subayı ve Azerbaycan’ın bağımsızlığı için çalışan siyasetçi hedef alınmıştır. Operasyonun fikri ve fiili liderleri ise Erzurum doğumlu Karekin Pastırmacıyan ve Elazığ Ermenilerinden olan Şahan Natali idi.
Ermeni Devrimci Federasyonu, özerklik talebinde bulunan irili ufaklı Ermeni dernekleri birleştirmek maksadıyla 1890’lu yıllarda çalışmalara başladı. Bu çalışmalar, küçük çaplı gerilla kuvvetler kurulmasını da kapsıyordu. Temmuz-Ağustos 1914’de gerçekleşen 8. Kongre, örgüt için bir dönüm noktası oldu. İlk defa bağımsız Ermenistan’ın kurulması için diplomatik görüşmelerin yapılması kararlaştırıldı ve Rus hükümetiyle iletişime geçildi. Bu gelişmeler Osmanlı Dahiliye Nazırlığı’nı rahatsız etti ve Talat Paşa, 24 Nisan 1915’de çıkardığı emirle Taşnak’ın önde gelenlerini tutuklayıp sürgüne gönderdi. Sürgüne gönderilenlerin önemli bir kısmı da Tiflis’e gidip Ermeni Ulusal Konseyi’ni topladı. Konsey, Ekim Devrimi’nin yarattığı siyasi kargaşadan yararlanarak 28 Mayıs 1918’de Ermenistan’ın bağımsızlığını ilan etti. Taşnak’ın ileri gelenlerinden olan Ovannes Kaçaznuni ve Aleksandr Hatisyan, konseyin merkezini Erivan’a taşıdılar. Bu gelişmeyle birlikte Erivan, yeni kurulan Ermenistan’ın başkenti oldu. Ermeni Meclisi, Ermeni soykırımı iddiasını gündeme getirdi ve iddiada adı geçen Osmanlı devlet adamlarının yargılanmasını kararlaştırdı. Meclisin bir kısmı hukuki biçimde yargılanmalarını talep ederken bir kısmı ise suikast ile öldürülmeleri taraftarıydı. Neticede tartışma karara bağlandı ve suikast ile öldürülmeleri konusunda uzlaşıldı. Akabinde yaklaşık 200 kişinin bulunduğu “kara liste” oluşturuldu ve Ermeni Devrimci Federasyonu mensubu kişiler görevlendirildi.
Suikast timi kuruldu ve başına Grigor Merjanov getirildi. Şahan Natali’nin öncelikli hedefi Dahiliye Nazırlığı görevinde bulunmuş olan Talat Paşa’ydı. Talat Paşa için Natali’nin de yakından tanıdığı Soğomon Tehliryan seçildi. Tehliryan, 15 Mart 1921’de Talat Paşa’nın Berlin’de ikamet ettiği evin yakınlarında Paşa’yı silahla vurarak öldürdü, ardından da polise teslim oldu. Yargılamaların ardından akıl sağlığının yerinde olmadığı gerekçesiyle beraatine karar verildi.
Bu gelişmeler yaşanırken, SSCB’nin Ermenistan üzerinde baskı kurmasından dolayı bazı Taşnak yöneticileri bölgedeki Azerbaycan Türkleri ve Gürcülerle işbirliği yapmak durumunda kaldı. Baskıların artması neticesinde tüm Kafkasya Sovyetler Birliği’nin kontrolü altına girdi. Taşnak yöneticileri ise Avrupa’ya kaçtılar. Örgütün ileri gelenlerinden olan Şahan Natali, fikir ayrılıkları yaşadığından ötürü örgütten atıldı. Güç kaybeden örgüt, Soğuk Savaş dönemi zaman zaman adından söz ettirse de epey zayıfladı.
Operasyon kapsamında öldürülen kişiler; Azerbaycan’ın ilk başbakanı Fatali Han Hayoski, Talat Paşa, Azerbaycanlı siyasetçi Behbud Han Cavanşir, Said Halim Paşa, Bahaeddin Şakir, Eski Trabzon Valisi Cemal Azmi ve Cemal Paşa’dır.
Fatali Han Hayoski’nin suikastinde görev alan Aram Yerganyan, Erzurum doğumlu bir Osmanlı vatandaşıydı. 1917’de Osmanlı ordusuna isyan eden Drastamat Kanayan’ın birliklerine katıldı ve Osmanlı’ya karşı savaştı. Sonrasında Ermeni Devrimci Federasyonu’na katıldı. Doğu Anadolu ve Karadeniz vilayetlerini yakından bildiği için federasyona çeşitli bilgiler sızdırdı. Ermenistan’ın SSCB tarafından işgal edilmesinin ardından Tiflis’e gitti ve Hayoski’ye yapılacak olan suikasti planladı. 19 Haziran 1920’de işlenen suikasttan sonra İstanbul’a gitti. İstanbul’da bir süre kaldıktan sonra yeni planlar için Berlin’e gitti. 17 Nisan 1922’de Bahaeddin Şakir’i öldürdü. Yakalanamadı ve Avrupa’nın çeşitli şehirlerinde yaşadıktan sonra Cordoba’ya yerleşti. Tüberküloz hastalığına yakalandı ve 34 yaşında öldü.
Son Osmanlı sadrazamlarından olan Said Halim Paşa’nın katili Arshavir Sirakyan ise İstanbul doğumluydu. Ailesinin de Ermeni Devrimci Federasyonu’na üye olması sebebiyle genç yaşlardan itibaren politikayla ilgilendi. Federasyonun suikast timinde yer almaya karar verdi. İlk hedefi, İttihatçılara Ermeni çetecilerin ismini veren Vahe Ihsan Esayan’dı. 27 Mart 1920’de Esayan’ı öldürdü ve akabinde Said Halim Paşa’yı öldürmek üzere Roma’ya gitti. 5 Aralık 1921’de ikamet ettiği konağın yakınlarında suikasti gerçekleştirdi. Sonrasında Aram Yerganyan ile birlikte Berlin’de Bahaeddin Şakir ve Cemal Azmi’yi öldürdü. 1923’te New York’a taşındı ve evlendi. Ermeni cemaatlerinde görev aldıktan sonra yazılar yayımlamaya başladı. 1973’te, 73 yaşında öldü. Ermeniler tarafından ulusal kahraman olarak görülmüş ve onurlandırılmıştır.
Nemesis Operasyonu’nun en meşhur faili Soğomon Tehliryan’dır. 2 Nisan 1896’da Erzurum’da doğan Tehliryan, imparatorluk içerisinde baş gösteren isyanlardan ötürü ailesiyle birlikte Sırbistan’a taşındı. 1905’te döndü ve Erzincan’da eğitimine devam etti. Lise eğitimini İstanbul’da tamamladı ve mühendislik eğitimi almak için tekrardan Sırbistan’a gitti. Haziran 1914’de, Osmanlı’ya karşı savaşmak için Kafkasya’ya geçti. Bir süre istihbarat ve lojistik faaliyetlerinde bulunduktan sonra Nemesis Operasyonu’na katıldı. Tehliryan’ın en önemli hedefi, Talat Paşa’ydı. Bu nedenle Almanya’ya gitti ve Talat Paşa’nın kaldığı evin yakınlarında bir ev kiraladı. 15 Mart 1921 sabahı, Paşa’yı takip etti ve Luger tabancasıyla suikasti gerçekleştirdi. Olay yerinden kaçmadı ve Alman polisi tarafından yakalandı. Yargılanmasının ardından akıl sağlığının yerinde olmadığına kanaat getirildi ve beraat etti. Akabinde Yugoslavya’ya taşındı ve evlendi. Bir süre Paris’te yaşadıktan sonra San Francisco’ya yerleşti. 1960’da beyin kanaması sebebiyle öldü. Ermeniler tarafından ulusal kahraman olarak yad edilmektedir.
Kaynaklar
- https://en.wikipedia.org/Operation_Nemesis
- http://news.bbc.co.uk/1108274.stm
- https://www.britannica.com/Talat-Pasa
Tarih, siyaset ve diplomasi konularıyla ilgileniyorum. Bu süreçte edindiğim bilgileri yazıya dökerek yayımlamaktayım. Lise öğrencisiyim.
Türkiye- Ermenistan ilişkilerinde, emperyal güçlerin elinde siyasi malzeme ve tehdit unsuru haline gelmiş olan bu olaylar, aslında Anadolumuzun kadim coğrafyasının acılı tarihinin sadece bir bölümünü teşkil eder. Osmanli imparatorluğunun maalesef en acılı ve uzun yüzyılında cereyan etmiş bu olayların, günümüz siyasetinin elinde oyuncak haline gelmeden bir neticeye bağlanması, sizin gibi genç ve iradeli kardeşlerimizin varlığıyla inşallah gelecek nesillerimizin daha mutlu ve barış içinde yaşamasını sağlayacaktır. Bu nedenle Alp kardeşimin emeğine sağlık diyorum. Daha derinlemesine çalışmalarında başarılar diliyorum.
Tarihte ilk Ermeni isyanını başlatan Kaçatur Pastırmacıyan’dır. Karakin Pastırmacıyan’ın dedesi olan Kaçatur Pastırmacıyan Eylül 1872 tarihinde Erzurum’da Brastikli Aziz Ağa tarafından tek kurşunla öldürülmüştür. Ondan sonra da Ermeniler bir daha toparlanamadılar. Vesselam